Slechte naleving van de wetenschappelijke spelregels heeft er ‘in belangrijke mate’ toe bijgedragen dat Diederik Stapel jarenlang onderzoeksresultaten uit zijn duim kon zuigen. ‘De kritische functie van de wetenschap heeft gefaald op alle niveaus’, concluderen de drie commissies die de fraude onderzochten. Dat is ‘geen enkel excuus’ voor het verzinnen van gegevens, maar de ontdekking dat het hele controlesysteem in de sociale psychologie van werkvloer tot toptijdschrift niet heeft gewerkt, is ‘de belangrijkste bijvangst’ van het onderzoek naar de fraude, schrijft de commissie onder leiding van emeritus hoogleraar Pim Levelt.

Niet alleen Stapel, maar ook sommige van zijn co-auteurs schrapten willens en wetens onwelkome meetresultaten, soms zelfs op expliciet verzoek van de beoordelaars (‘reviewers’) van internationale wetenschappelijke tijdschriften. In haast alle 137 vakartikelen die de commissie bestudeerde, waren dubieuze trucs gebruikt om de uitkomsten van experimenten mooier te maken, zoals het weglaten van proefpersonen of het net zo lang herhalen van een experiment tot er iets uit komt. Trucs, die de auteurs zelf ‘niet als onzorgvuldig’ zagen.

‘Zo doet iedereen dat’, kregen de fraudeonderzoekers herhaaldelijk te horen. ‘Basisprincipes van wetenschappelijke methodologie werden genegeerd of als irrelevant terzijde geschoven’, oordelen de commissies.

In Tilburg, de universiteit waar Stapel decaan was, heeft de commissie Levelt nog ‘een klein aantal’ onderzoekers wegens grote wetenschappelijke onzorgvuldigheid aangemeld bij de rector. Ook sommige promovendi lapten de wetenschappelijke spelregels aan hun laars, maar voor hen heeft de commissie meer begrip: zij zijn nog in de leer. Dat begrijp ik niet helemaal: ook als je in de leer bent, weet je dat dit soort handelen onacceptabel is. Zo naief zijn promovendi nu ook weer niet….

Inmiddels is er in de sociale psychologie onder druk van de zaak Stapel, maar ook de fraudezaak van de Rotterdamse hoogleraar consumentenpsychologie Dirk Smeesters en een reeks andere incidenten, een beweging op gang gekomen om beter onderzoek te doen.

Geschokt waren de commissieleden door de gesprekken die ze het afgelopen anderhalf jaar voerden met de sociaal-psychologen uit Groningen, Amsterdam en Tilburg, de drie steden waar Stapel werkte. ‘Het is bijna onvoorstelbaar dat co-auteurs die de (verzonnen) data intensief geanalyseerd hebben of reviewers van de internationaal leidende vakbladen die geacht worden ter zake kundig te zijn, niet zagen dat een gerapporteerd experiment praktisch vrijwel onuitvoerbaar was, niet in de gaten hadden dat de statistische rapportage niet deugde, en niet merkten dat in de tabellen hele reeksen gemiddelden exact gelijk waren. Vrijwel niets van al de onmogelijkheden, merkwaardigheden en slordigheid werd opgemerkt door al deze lokale, nationale en internationale vakgenoten.’ Mogen we misschien gewoon concluderen dat er geen ‘intensieve analyse’ heeft plaatsgevonden ? Dat co-auteurs Stapel gewoon geloofden ? Dat het vermelden van de naam belangrijker was dan controleren of het allemaal wel klopte ?

Vernietigend is Levelt over de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar Smeesters werkte, en waar ook cardioloog Don Poldermans wegens fraude werd ontslagen. De universiteit onderzocht enkele artikelen van Smeesters en Poldermans en liet het daarbij: de rest onderzoeken zou veel te ingewikkeld zijn. Schandalig, vindt Levelt: ‘De wetenschappelijke literatuur moet gezuiverd worden van alles wat frauduleus is.’ De zaak Stapel is de eerste zaak waarbij het gehele wetenschappelijke werk van een fraudeur wordt doorgelicht.

Stapel zelf heeft tegen de commissie verklaard dat hij in zijn optiek in het bestwil van zijn promovendi handelde. In Amsterdam was zijn onderzoek ‘grijs’, in Groningen ging het ‘van grijs naar zwart’ en in Tilburg werd de fraude ‘steeds gekker en sneller en vreemder’, aldus Stapel in het rapport. Tegen Stapel loopt momenteel een gerechtelijk vooronderzoek voor oplichting en valsheid in geschrifte.

Bij het onderzoeken van de 137 publicaties van Stapel stuitten de commissies behalve op fraude ook op minder ernstige vormen van wangedrag. ‘Slodderwetenschap’ noemt Levelt dat: ‘Zoals onderzoeksmethoden waarbij je proefpersonen of condities die je hypothese niet ondersteunen, weglaat’.

Stapel kreeg ‘aanzienlijke steun’ van het Tilburgse universiteitsbestuur, schrijft de commissie-Levelt. Hij ontving toeslagen en vergoedingen die ‘uitzonderlijk’ waren. Uit een financieel onderzoek door de universiteit is ook gebleken dat de declaraties van Stapel ‘niet op de gebruikelijke wijze gecontroleerd’ werden. ‘De heer Stapel werd uitermate ruim gefaciliteerd en als onaantastbaar behandeld’, concludeert de commissie. Met meldingen over Stapel werd niets gedaan, signaleert de commissie: ‘Daarin heeft de haast onaantastbare positie van de heer Stapel wellicht een rol gespeeld’.

Het is een schokkend rapport. Het werken in onderzoeksgroepen is er altijd op gericht geweest fraude te voorkomen. Dat blijkt dus niet het gelukt te zijn. De commissie-Levelt doet drie aanbevelingen om dergelijke wetenschappelijke fraude in de toekomst tegen te gaan. Ten eerste moet er een laagdrempelig meldpunt komen om fraude aan de kaak te kunnen stellen. Een tweede aanbeveling is dat aangifte van valsheid in geschrifte danwel oplichting gedaan wordt tegen Diederik Stapel. Die aanbeveling is al overgenomen. De derde aanbeveling gaat over het archiveren van psychologische onderzoeksdata. Volgens de commissie-Levelt moet deze onderzoeksdata tot minstens vijf jaar na dato beschikbaar zijn. Dan gaat het niet alleen om de ruwe onderzoeksdata, maar bijvoorbeeld ook om ingevulde vragenlijsten. Ten slotte moet in publicaties ook vermeld worden waar de onderzoeksdata is opgeslagen en hoe deze kan worden geraadpleegd. Handig is het ook (zeker als het om onderzoeksgroepen gaat) om de verantwoordelijkheid van elke auteur te benoemen.